۱۱ فروردين ۱۳۹۰ده گؤنده ریلیب
بؤلوم |        یازار :  elsoz
آدي آذربايجان دؤولتچيليك تاريخينه ايلك خانيم ديپلومات كيمي داخيل اولان، سارا خاتونون آديني فخرله چكه بيله جگيميز بير قاديندير. عوثمانلي منبعلري نين يازديغينا گؤره، اونون اصل آدي گؤوهرشاه خاتوندور. آغ قويونلو حؤكمداري اوزون حسنين آناسي، دئمك اولار كي، بوتون شرقده دؤورونون يئگانه ايستعدادلي ديپلومات قاديني كيمي تانينان سارا خاتون بؤيوك عاغيل و متانت، مودريكليك و جسارت صاحيبي ايدي.

  سارا خاتون آغ قويونلو دؤولتي نين مؤحكملنديريلمه سينده، اونون خاريجي سيياستي نين موعين لشديريلمه سينده و حياتا كئچيريلمه سينده موهوم رول اويناييب. او، اوزون حسنين ان مسئول ديپلوماتيك تاپشيريقلاريني بؤيوك سعي و مووففقيتله حياتا كئچيريردي. ائله بونا گؤره، همين دؤورده كيچيك آغ قويونلو دؤولتي، عوثمانلي توركييه سي و قاراقويونلو كيمي ايكي قوووتلي رقيب آراسيندا موستقيلليگيني ساخلايا بيلميشدي. اولدوقجا عاغيللي، تدبيرلي قادين اولان سارا خاتون دؤولتين ايداره چيليك ايشلرينده اوغلونا ياخيندان كؤمك ائديردي.   

  توركييه، آغ قويونلو دؤولتي نين موتفيقي و آراليق دنيزي ساحيلينده الوئريشلي استراتئژي مؤوقئعيه ماليك قارامان اميرليگيني آرادان قالديرماق ايسته ديكده عوثمانلي ايمپئراتورو ايكينجي مئهمئتله دانيشيقلار آپارماق اوچون سارا خاتون گؤندريلميشدي. سارا خاتون عوثمانلي ايمپئراتورو ايكينجي مئهمئتله باغلاديغي ياسسيچمن موقاويله سي (1461) آغ قويونلولارين دؤولت موستقيلليگي نين ساخلانماسيندا بؤيوك اهميته ماليك ايدي. اوزون حسن سارا خاتونو سولطان ايكينجي مئهمئتين حربي دوشرگه سينه گؤندرركن اونون قارشيسينا ايكي موركب وظيفه  قويموشدو. اولا، او، عوثمانلي سولطانيني آغ قويونلولار اوزرينه هوجوم ائتمك فيكريندن داشينديرمالي، ايكينجيسي، سولطاني مومكون قدر ترابزونو فتح ائتمك فيكريندن ده دؤندرمه لي ايدي. بوتون ياخين و اورتا شرقده بؤيوك نوفوذو اولان سارا خاتون عوثمانلي سولطاني نين حربي دوشرگه سينده ياخشي قارشيلاندي. منبعلرين معلوماتينا گؤره ديپلوماتيك دانيشيقلار زاماني سارا خاتون و ايكينجي مئهمئت بير-بيرينه  " آنا " ، " اوغول "  دئيه موراجيعت ائتميشلر. سارا خاتون بو دانيشيقلار زاماني اؤزونون بوتون ديپلوماتيك اوستاليغيندان ايستيفاده ائده رك اوزون حسنين بيرينجي تاپشيريغيني يئرينه يئتيره بيلدي. بو صولحون او زامان آغ قويونلو دؤولتي اوچون بؤيوك اهميتي اولموشدور. لاكين، سارا خاتون اونا تاپشيريلان ايكينجي وظيفه ني يئرينه يئتيره بيلمه دي. سولطاني ترابزون-يونان دؤولتيني توركييه يه قاتماق فيكريندن دؤندره بيلمه دي. سولطان ايكينجي مئهمئت ترابزون ايمپئراتورلوغونا سون قويدوقدا، سارا خاتونون گليني، اوزون حسنين حيات يولداشي دسپينه خاتونون ورثه ليگيني ايره لي سوروب، ترابزون خزينه سيني بؤلوشدورمه يه مووفق اولموش، بونونلا دا اؤز دؤولتي نين خزينه سيني خئيلي زنگينلشديرميشدي. بو، اونون بؤيوك مهارت و دراكه صاحيبي اولماسيندان خبر وئرير.

  تئيموري حؤكمداري ابو سيدله دانيشيقلار آپاران آغ قويونلو ائلچيلرينه ده سارا خاتون باشچيليق ائتميشدير (1468). آوروپا اؤلكه لري ده بو آذربايجانلي خانيمي چوخ ياخشي تانييير، اونا بؤيوك احتيراملا ياناشيرلار. آذربايجانا گؤندريلن آوروپا، خوصوصيله ده، وئنئسييا ائلچيلرينه وئريلن مخفي معلوماتلاردا موطلق سارا خاتونلا گؤروشمك و اؤز مقصدلري اوچون اونون سارايداكي نوفوذوندان ايستيفاده ائتمك تاپشيريليردي. سارا خاتون ديپلومات و دؤولت خاديمي اولماقلا برابر، بؤيوك حربي سركرده ليك باجاريغينا و حربي اينتويسييايا ماليك قادين اولموشدور. اونون عقلي چئويكليگي دار مقاملاردا تئز قرار چيخارماغا ايمكان وئرميشدير. سارا خاتون غئيرتلي قادين، ديپلومات و حربي ايستعدادا قادير بير اينسان اولموشدور.  

 آغ قويونلو دؤورونون ان گؤركملي تاريخچيسي ابوبكر تئهراني يازير كي، سارا خاتون قاراقويونلو جاهانشاهلا دانيشيقلار آپارماق مقصدي ايله اونون يانينا گلميش، بو زامان روستم ترخانين دوشرگه سينده اولموشدور. اونون اوردوسو سارا خاتونا او قدر ده عظمتلي گؤرونمه ديگيندن جاهانگير ميرزه و اوزون حسنه سيفاريش گؤندرير كي،  " اگر گلسنيز، غلبه سيزين اولاجاق. بو ايشي تاخيره سالماق اولماز " . سارا خاتون اوردويا ساده جه بير نظر سالماقلا آغ قويونلولار آراسينداكي قوووه لر نيسبتي نين آغ قويونلو دؤولتي نين خئيرينه اولدوغونو دوزگون قييمتلنديرمه سي اونون حربي اينتويسييا و سريشته سينده خبر وئرير. حقيقتن ده، بوندان سونرا اوزون حسنين كشفيات دسته سي روستم ترخانين اوردولارينا هوجوم ائده رك اونلاري داماداغين ائتميش، قاراقويونلولاري برك قورخويا سالميشدي.  

 قادينلارين كيشيلره نيسبتن حياتين بوتون ساحه لرينده حوقوقسوز بير وضعيتده اولدوغو بير دؤورده، آذربايجان تاريخينده بئله مرد و جسارتلي، ديپلومات قادينلاريميزين مؤوجودلوغو تقديره لاييق حالدير. سارا خاتون اوزاق تاريخي كئچميشيميزده ياشاسادا اونون سياسي مدنيتي، ديپلوماتيك فعاليتي و شخصي شوجاعتي گله جك نسيللر اوچون ده اؤرنكدير.

خورشيدبانو ناتوان پارلاق ايستعدادا و قاباقجيل ايدئاللارا ماليك اولان شخصيت اولموشدور. او، آذربايجان مدنيتينده و ايجتيماعي حياتيندا بؤيوك و اهميتلي ايزلر قويموشدور. بو فئنومئنين مئيدانا گلمه سي نين، ظنيمجه، بير نئچه اساس سببي واردير. بونلاردان بيريسي شاعيره نين سوي كؤكودور.

  يعني، ناتواندا ايكي بؤيوك نسلين – جاوانشيرلرين و زيياد-اوغلو قاجارلارين قاني واردير. آد چكديگيميز بو ايكي بؤيوك و شرفلي نسلين هر بيريسي دونيايا بير سيرا شاعير گتيرميشدير (مثلن، جاوانشير نسليندن ابولفت-خان طوطي نين، قاسيم بي ذاكيرين، زيياد-اوغلو قاجار نسليندن ايسه زييادي قاراباغي، موصاحيب گنجوي و بير سيرا باشقا شاعيرلرين آدلاريني چكمك اولار) ماراقليدير، كي، زييادي قاراباغي و موصاحيب گنجوي واختيله قاراباغ بيلربييسي اولموشدورلار). ناتوان ياراديجيليغي نين بؤيوك تدقيقاتچيسي، من دئيرديم، اصل معنادا  " ناتوان شوناس "  اولان مرحوم بيلر محمدوو  " ناتوانين شاعير قوهوملاري "  كيتابيندا (ب.، 1989) بو مسئله ني گئنيش آچيقلايير. عئيني زاماندا، زيياد-اوغلو قاجار نسليندن چيخان شاعيرلردن سؤز باشقا كيتابلاردا دا آچيلير (مثلن، محمده لي تربيتين  " دانيشمداني – آذربايجان " ، ب.، 1987؛ چينگيز قاجارين  " قديم و اورتا عصرلر آذربايجانين گؤركملي شخصيتلري " ، ب.، 1997 و س.). اونو دا قئيد ائدك كي، حال-حاضيردا فوضولي آدينا رئسپوبليكا اليازمالار اينستيتوتونون فوندوندا موصاحيب گنجوي نين شعر ديواني ساخلانيلير و بو اثرين اوزرينده اينستيتوتون امكداشلاري علمي تدقيقاتلار آپاريرلار.

      ناتوانين قيزي خانبيكه خانيم دا آناسي نين يولونو داوام ائتديره رك، غزللر و روباعيلر يازميشدير. اونون بير-نئچه غز لي واصيف قولييئوين  " دوننه اوزانان جيغير "  (ب.، 2000) كيتابيندا چاپ اولونموشدور. بو كيتابدا گؤستريلير كي، خان-بيكه خانيم  " مجليسي-اونس " اون ايشتيراكچيلاردان بيري ايدي.